Стрык Андрий ■ ЛЕМКІВСКА СТОРІНКА ■ №24, 2017-06-11
Наш вызначний земляк Володимир Хиляк, автор «Шыбеничного верха» барз добрі розуміл тяжкє и складне положиня Лемків з увагы на наше місце прожываня, історию и ментальніст. Не буду ся ту вдавал глубше в тоту материю, бо маме юж праці, статті на ту тему. Дос пригадати хоц лем такы призвища, як Богдан Гальчак ци Володимир Мокляк. До Хиляка одкликую ся зато, же хочу скінчыти, по довгій перерві, мої заувагы на тему лемківской бесіды. Автор Шыбеничного верха чул ся Лемком и хотіл нам послужыти. Юж товди – в другі половині XIX століття – дали о собі знати поділы на пронародну и промосковску орєнтацию. Тота друга была як бы ясна, бо «мы-зме маленька частина великого руского народу». Перша лем ся формувала и бракувало ї ищы опертя в істориї и в нациіональнім почутю. На зламі XIX–XX віків ситуация зачала ся дос скоро зміняти. Хиляк того не дожыл, бо вмер в 1893 році, а мал лем 50 років.
Його погляды, што підтверджают творы письменника, ближшы были до москальофільства, але то не перешкаджало йому мати добры відносины з людми, котры узнавали позицию Руской Трійці. Себе и нас частіше называл Лемками ніж Руснаками. Ужывал тіж окресліня Украінец и Украіна, але не цалком в теперішнім розуміню тых термінів, хоц бы лем зато, же Украіны як такой не было. Гнеска для нас, а напевно для мене, безсумнівно найважніше є то, што вдало ся йому передати наступным поколіням відносно языка, звычаїв и істориї мешканців нашых Бешкідів.
Наведу лем пару доказів того, же думаня Хиляка о тых важных справах было властиве и повім, же на тамтот час новітнє. Він добрі знал західню Лемковину. Вродил ся в Верхомлі Великій, а яко парох долгы рокы служыл в Бортнім. Добрі розуміл, же майже што два-три села люде бесідували кус інакше, а навет більше як кус.
Важніше є всіляко то, же юж товди основы нашой бесіды были сформуваны, што показал письменник на підставі зобраных товди нашых звычаїв. Записал лемківскє весіля, лемківский гумор, сьпіванкы. Тото, што дішло до нас, має таку форму, яку и мы знаме тепер. Правда, же будут там деякы слова, якых юж не ужываме, але неє там «сільскых реґіоналізмів». Сьміял ся автор з того, же в деякых селах бесідуют вельо-барз непорядні. В його «Гуморі Лемків» (писал з великой букви тото слово) маме на то доказы. Зауважыл він, же в такых селах, як Зубрик, Жегєстів и «суміжных», «говорять твердо»: «пышовъ, побывъ», «высыпавъ на пыдъ, а тамъ бывъ кытъ». Зазначил єм ту твердий знак «ъ», котрий выглядат так, як то єст в росийскі орфографії, але колиси то был «єр», який ставляли в кінци слова. Але зато там, де было ближе до польскых сіл, в Лабові, Королеві «бесідують надмірно мягко». Дає він такі приклад: «Як когути зпілі, тато ся сбуділі, с постелі всталі, палічку взялі, аллілую заспівалі и на ярмак пошлі». Зрозуміло, же я ту пишу без «єра и ятя», фонетичні, так, як подавал Хиляк. А знов в Угрині, та не лем там, вмісто «л» виговорюють обовязково «в». Сердце украінскоє да радуєтся, когда зачуєт: «Боліва ю говова, же зерно не мовова, бо в зерні быва повова». Як мало бы то звучати правильно, подавал сам автор «Лемківского гумору». Треба зауважыти, же поясніня давал Хиляк в тзв. язычію, што товди было нормом серед інтеліґенциї, яка орєнтувала ся на москальофільство. Хочу адже зазначыти, же чытал він украіньскых авторів и потрафил тіж писати літературном мовом.
Кус може шыроко розписал єм ся ту о тім, але не дарую собі ищы єдной заувагы, той, же Хиляк писал так, як я пишу тепер: «ходил, робил, был» ітд. Коли передає жарт о хлопі з Мохначкы, котрий «наклял» панам з Мушыны так, аж «му полекшало на душі!», то наклял має форму з «л». Треба ищы додати, же коли чытаме Івана Русенка ци сучасного нам Теодора Кузяка, то в них тіж неє реґіоналізмів, неє «єдного ци двох сіл», а єст мова спільна для нас, наша бесіда.
А тепер юж скоро переходжу до того, о чім хочу повісти відносно фонетикы и морфології Петра Пиртея. Тото головне, што зобрал він в свої праці, юж было, хоц знов пригадам, же чекал єм на шырший відгук на дві попередні статті. То, же такого не было, вказує, як барз мало люди інтересує факт вымераня на нашых очах того, што сьвідчыт о існуваню Лемків, як групы, народу. Без свойой мовы, и што важне, чыстой и порядной, внет можеме о собі повісти, же не істнієме.
Остали нам ищы до пересмотріня такы частины мовы, як прикметник, числівник и так далі. Сут може не так істотны, як попередні, што не значыт, же непорядне іх вжываня меньше мі дошкулят. Ой, ищы як!
Возте хоц бы слово «велькі, велька». Подає іх и Пыртей, але для мене то калька з польского „wielki”. Мы маме «великий, велика» и іх треба ужывати. Дале, нпр., в множині слова «червены» автор пише «ы» на кінци в називній формі, але в родовому стоіт «червених». Не знам як хто чує, але для мене там повинно быти тіж «ы». Не подабат мі ся відміна слова «безкраїй», а и оно само єст якысе не наше. Николи тіж не повім «синим» лем «синім». Акурат автор допущат и тоту форму, але повідат, же рідко єй Лемкы ужывают. Ци знате такы формы як: «гоноровитий, грошовитий» з суфіксом -овитий»? – бо я ні.
З прикметників може тілко, а дале числівник. Ту зачну од порядкового «осмий», який мі пасує, а твориме го од «осем». До той формы мам особисте застережіня, бо в нашім «мішанім» селі на заході я чул и чую «вісем», што выглядат навет на ближше до літературной нормы. Зато нихто мене не переконат до слова «келькоро». То переробка з польского „kilkoro”, тай заваруй нас, Боже, од такых запожычень. Закінчу числівник формами «двайцят, трийцят». Они виглядают праві на літературны, але я мам в памяти наше «двадцет, тридцет» и того ся тримам. Ближе мі тіж «двіста» ніж «двасто» ітд. Тілко о прислівнику, а тепер лем кус о займеннику. «Весь, вся, все, всі» – то займенник знаний на Лемковині, але в літературні формі. Вкажте мі Руснака, котрий повіст «весь ден»? Певно рече «цілий ден». Я не проти той формы, але знайме, же она є новітня. Не про займенник ищы, але про слово «заро’бю», якє в реченні «Зароб’ю собі на ні (на пінязі)», появило ся на 102 сторінці. Ой, барз мі ся такє «сп’ю, роб’ю» ітд. не подабат. По-мойому, и мам надію, же не лем, повинно быти «сплю, роблю» ітд. Знам, же в декотрых припадках тяжко добити ся той правильной формы, бо и моя братова тіж фурт так бесідує.
Сут проблеми и з дієсловом. З тым, як писати частку «-ся», ци тіж як добрі чергувати нпр. «г-ж, к-ч». З «ся» я бым повіл, же ненатуральні звучыт «мы’тися» з наголосом на «ы’» и писане разом. Така форма слова нарушат засаду нашого наголосу, котрий є постійний и припадат на передостатні склад слова. Товди треба бы было бесідувати «мыти’ся» з наголосом на «и’», а преціж повідаме нормальні «мы’ти ся», тай товди неє жадного нарушаня правил. Тото, што запропонувал автор підручника, мі выглядат на штучне.
Не повім, же не знам слів «могти», «пекти», але ужывам «мочи», «печи», також не всяди пасує мі показане автором чергуваня «г-ж» ци «к-ч», котры фактычні в наші мові ся трафляют. Не входжу в дифтонґы, бо ту є-м цалком проти. Може даґде бесідуют «знау, знаю = знам» замінно, але я приймую за нормативну як нашу тоту третю форму. Не признаю тіж за нашы такы дієслова як «жечи» ци «думіти»; нияк тіж мі ся з ничым не асоцюют «стукати», «стучати», «мырдати», «майдати». Перше выглядат на польскє, а друге пригадує мі штоси такє, як «йойчати», а разом – то оба міг бым до того значіня однести. Третє и четверте то якысы выдумкы. Так само не виджу «в» на кінци дієсловів: «робив, ходив, відів» ітд. Вкажте мі Лемка, в котрого чути тото «в» на кінци слів, так, як то єст в літературній мові. В нас то буде «л», такє зопсуте, як польскє «ł-uo”. В жіночі формі маме «л»: «робила, ходила, віділа», де тіж одышли-зме од літературного «л». В тім припадку оно никому не перешкаджат. Най так буде и в мужскій формі, бо того «в» не чути.
Выглядат на то, же з дієсловом треба ся «поторгувати» дос міцно. Треба бы вказати и на іншы ищы моменты, але буду юж міцно скорочал, жебы не перемучыти чытачів. Не годжу ся на «схнуло», бо маме «схло» або «сохло». Не треба тіж творити «давноминулого часу». То в наші мові є штучне. Найдеме то в англійскій и іншых. В польскій маме штоси такє як „czas zaprzeszły”, але преціж практично функціонуют лем „teraźniejszy, przeszły i przyszły”. Так є и в нас. П. Пыртей подає приклад: «Пішов єм быв в Гамерику,»… Вышмарме «быв» и буде добрі. Неє в наші мові, по-мойому, «мо-ле но», єст зато «но-ле но». Ту раз ищы з прикрістю мушу ствердити, же не можна давати до рецензиї працю, яка вымагат доброй знаємости нашой бесіды, якраз особі, котра є вызначным науковцьом, але нашого лемківского «балаканя» не зна, а ищы гірше є товди, як го «не розуміє» з даякых ищы позанауковых поводів. Маме того доказ в такім прикладі: «Стигле ябко само падат на выдоптану траву під деревом». Дуже раз топтал єм колиси сіно и дашто інше, жебы-м о тім не знал.
Остают ищы прислівник, прийменник, сполучник, частка и вигук. Перейдеме то скоро. До першого мам заувагы, як иде о слово «зовсім», бо оно літературне, але я не проти нього, зато до звороту «не до давна» мам, бо властивым видит мі ся «до недавна». Не знам слів «отде» в ролі вказівного прислівника. Знам деякы іншы в ті функциї. «Усюди» было певно ближе Сянока, але не в нас на Західній Лемковині. Мы мали «всяди». До того ряду припадків треба однести и такы як: «без упину». «до побачиня», «на жаль», «чымало», «раз у раз» ітд.
Відносно прийменника, то тіж вказал бым лем на літературны, не нашы приклады, бо находжу «у хыжы», де я повіл бым «в хыжы» ци «внаслідок», «в напрямку до». Видит ся мі тіж, же частіше в нас повідали «ґу» а не «ку». «Піду ку братови», як стоіт на 152 с.
Сполучник поминул бым, як бы не польонізмы: «люб, альбо-альбо». А коли иде о частку, то тіж виджу літературны формы: «ось, невже, авжеж, скілько ж то». Не хочу іх вышмарити, але не називайме іх лемківскыма.
Кінчыти пришло вигуком. Не розумію ту: «со-ле-со!», «шахту-махту!, «пінк!» ци ищи «цабе!». Може даґде тото было, але серед знаных мі Лемків я того не чул.
Дотяг є-м до кінце. Дахто може речы, же врешті!. И я тіж так думам, особливо з увагы на час медже першым дописом и тым остатнім. Хто не звернул увагу на попередні, то певно и тот може го не заінтересувати. Хто захоче, певно зможе попередні найти на інтернетовій стороні «НС».
Не мам номерів «ЛС» з текстами, але постарам ся іх найти. Звертам на то увагу, бо не хотіл бым пригадувати то, о чім юж єм ся выповіл. Але не дарую собі такого зауваження, же як «ЛС» має быти лемківска, то треба на ні писати не лем по-лемківскы, але ищы порядні. Вказувал єм на потребу коректуры текстів. Шановну Редакцию просил бым, жебы наказала авторам-дописувачам прочытати працю П. Пыртея або даку іншу. Мал бым ищы персональны заувагы, але не буду никому докорял ци тіж дакого насильно повчал, як треба писати порядні по-лемківскы. Думам, же як декотры дописуваче уважні прочытают тоты Хиляковы и мої порады, то ся може дуже змінити на ліпше в «ЛС», а мам надію, же о то нам ходит. Може ищы єдно: ци Шановна Редакция, конкретно особа відповідальна за «ЛС», но зрозуміло, же разом з «ОЛ», не змогли бы зорґанізувати курсоконференцию з дописувачами «ЛС»?
З такым запытаньом жегнат ся з Вами
Стрык Андрий
