Публікацію підготував Богдан Гук ■ ГРОМАДА ■ №21 2016-05-22
Невідомі документи з архіву Інституту національної пам’яті у Ряшеві, ч. І
Управління безпеки (Служба безпеки Польської Народної Республіки) – це тривалий слід у житті не однієї людини, яку ми зустрічаємо серед нас. Нині намагаємося пізнати й оцінити вибори тих людей, хто не вистояв перед насильством держави: таємних співпрацівників (польське: tajny współpracownik, TW; радянське: сексот, тобто «секретный сотрудник»). Не завжди можна збагнути причини й розміри втрат як для самої людини, яка відмовилася від власної свободи, так і для її сім’ї, знайомих, громади, інколи нації чи держави. Може, й усе здається просте, та нелегко однозначно збалансувати добро і зло, хоч живемо в культурі, яка від дитинства навчає нас відрізняти добро від зла. Адже зло також уміє представляти себе як жертву й просити в нас милосердя або зрозуміння.
Можливість неупереджено пізнавати людську долю і державу, яка її нищила, дає публікація документів. Услід за ними може йти дискусія. Саме така настанова циклу статей у «НС» про вплив УБ/СБ на українців, що проживають у Польщі (їх відкрила рецензія Григорія Сподарка «Підкарпаття під наглядом спецслужб» на книжку Ярослава Сирника «Nadzór specjalny», див. «НС» 14/2016).
Нижче публікуються документи Служби безпеки з життя нинішнього карпаторусинського, а колись лемківського діяча Петра Трохановського, церковного дяка, поета, відомого як Петро Мурянка, редактора часопису Товариства (Стоваришіня) лемків «Бесіда». З них випливає, що П. Трохановський 27 серпня 1979 р. підписав згоду на співпрацю зі Службою безпеки Польської Народної Республіки. Його псевдонім «Оlek» («Олек») та номер 2728. Він погодився на велику зміну не лише у своєму житті, але й тих, проти кого почав жити, чиїм ворогом став – у такому розумінні частина життя П. Трохановського ТВ «Олька» належить не тільки йому, але й тим, з ким зустрічався колись і тепер, серед кого жив і кому писав, публікував. Моєї публікації не було б, якби він сам признався до співпраці з державним апаратом насильства. Це було можливе завжди, а тим більше 1989 р., коли він став співзасновником Товариства лемків (ТЛ) і міг початися новий етап його життя. Це могло статися ще минулого або цього року, бо він знав, що моя публікація матиме місце. Не лише управі та членам тл, членам парафії, де він є дяком, але багатьом іншим людям належаться від П. Трохановського якісь пояснення, якщо ще не запізно.
У датуванні персональної течки П. Трохановського «Олька» зазначені 1978–1988 роки, однак матеріалів за 1981–1988 у них нема. Вони могли там бути, проте їх вилучили, що зазначено штампом «Матеріали знищено» в інформаційній записці з 11 листопада 1988 р. У течці повинно бути 60 аркушів, але 24 хтось забрав. Сліди втручання видно і в тому, що у «Списку документів» вони пронумеровані по черзі, а в самій течці – перемішані: хтось поспіхом нищив частину документів, а решту залишив у хаосі. Звідси випливає, що «Олек» співпрацював з безпекою до 1988 р., але звіти з зустрічей із ним могли потім бути знищені або без персональної ідентифікації попадали в інші справи, напр., у ситуаційну аналітику.
Документи зберігаються у Ряшівському відділі Інституту національної пам’яті в особовій папці «Teczka personalna tajnego współpracownika pseudonim „Olek” dot. Trochanowski Piotr, imię ojca: Teodor, ur. 10.08.1947 r.» (00139/308/J). Звіт із таємної зустрічі працівника СБ з «Ольком» з 24 квітня 1980 р. узятий з: IPN Rz 038/64, Sprawa obiektowa kryptonim «Góral», т. 3, а. 273; звіт із зустрічі 7 серпня 1980 р. з цього ж тому, а. 288., причому порушено порядок індивідуальної його анкети за 1979–1988 рр. Частина IV заповнювалася в самому кінці праці, а Трохановський позначений у співробітниках до 1988 р., отож як можна почати й заразом закінчити співпрацю з УБ одного і цього ж дня 4 травня 1979 р., бо це дата анкети – частину IV, заповнену після 1980 р., подано на кінці цієї публікації.
Назви установ та їх керівників винесені в заголовки документів. Пропущено без позначень зміст печаток, штампів, деяких відручних дописків. Пропуски у змісті документів стосуються сімейного життя або деталей, важливих тільки для СБ. Їх позначено квадратними дужками […]. У документах з 2 і 4 травня 1979 р. курсивом позначено незмінні рубрики бланку, а простим шрифтом – ручні записки працівників СБ. Власні дописки автора публікації також зроблені похилим шрифтом. Документи публікуються вперше.
Окрему статтю, яка запропонує один зі способів розуміння проблеми Петра Трохановського/ТВ «Олька», буде друкуватися в одному з найближчих номерів «НС». (бг)
____________________________________
Документи секретного співпрацівника СБ Петра Трохановського «Олька» (1979–1988 рр.)
_____________
14 червня 1978, Сянік – Записка Р. Дрвенґи з Добровольчих резервів Громадянської міліції (ОRМО – Ochotnicze Rezerwy Milicji Obywatelskiej) в Сяноці для ІІІ відділу Воєвідського управління ГМ в Коросні щодо Петра Трохановського.
Notatka urzędowa
Na podstawie przeprowadzonej trzytygodniowej obserwacji oraz na podstawie przeprowadzonej rozmowy poufnej z […] ustaliłem co następuje:
1. w budynku przy ul. Szklanej nr 12 od dnia 20.04.1978 r. zamieszkał czasowo ob. Trochanowski Piotr, ur. 10.08.1947 r. Parchów gmina Chocianów woj. Legnica […]. Obecnie zatrudniony jako wychowawca w Zagórzu, co stwierdzono na podstawie legitymacji służbowej wydanej przez Kuratora Okręgu Szkolnego w Krośnie. […]
2. […] Trochanowski Piotr 2–3 razy w tygodniu urządza w zajmowanym przez niego pokoju zjazd młodych Ukraińców, którzy często po suto zakrapianej wódką libacji przeprowadzają jakieś narady w języku ukraińskim, bardzo często używając […] słów obraźliwych jak „polska kurwa” itp. Ponadto w/w stwierdza, że tenże Trochanowski Piotr po całodziennej nieobecności w domu wraca późnym wieczorem przynosząc ze sobą torby pokaźnych rozmiarów bardzo ciężkie, a w nocy ci młodzi Ukraińcy wynoszą od niego te same wyładowane torby. […]
3. na podstawie złożonych skarg […], że po nocach urządzają burdy pijackie, legitymując się mandatem Komitetu Obwodowego, wylegitymowano w/w i zwrócono jemu uwagę na niewłaściwe zachowanie się w porze nocnej, nie zdradzając jednocześnie zainteresowania bliżej jego osobą. […] Z dalszych rozmów z różnymi mieszkańcami mego obwodu ustaliłem, że wymieniony Trochanowski Piotr jest „wychowawcą” w cerkwiach zlokalizowanych w Sanoku, Zagórzu i Komańczy, gdzie rzekomo uczy młodzież ukraińską religii i śpiewu. […]
/-/ R. Drwięga
_____________
17 березня 1979, Новий Санч – Записка майора Б. Каспшика з Воєвідської управи ГM в Новому Санчі щодо Петра Трохановського для начальника ІІІ відділу ГM в Коросні.
Tajne specjalnego znaczenia!
W odpowiedzi na Wasze pismo […] z dnia 10 lutego br. dotyczące ob. Trochanowski Piotr […], narodowość ukraińska, wykształcenie niepełne wyższe duchowne, zamieszkałego Bielanka 7, informuję, iż wywodzi się on z rodziny łemkowskiej, wysiedlonej w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” z miejscowości Binczarowa woj. nowosądeckie. Do czasu ukończenia szkoły podstawowej zamieszkuje wspólnie z rodzicami w m. Trzmiel 13 – Chocianów woj. legnickie. W 1961 r. rozpoczyna naukę w Technikum Budowlanym we Wrocławiu, lecz po ukończeniu pierwszej klasy przerywa ją i przenosi się do Seminarium Duchownego kościoła prawosławnego w Warszawie. Po jego ukończeniu w 1966 r. kontynuuje naukę w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Przerywa ją po zaliczeniu IV semestru – biorąc roczny urlop (prośbę swą motywuje trudnymi warunkami materialnymi). Powraca do domu rodzinnego i wraz z ojcem prowadzi gospodarstwo rolne – do Chrześcijańskiej Akademii Teologii nie wraca. W 1973 r. umiera mu ojciec, pozostaje sam na gospodarstwie mając na utrzymaniu chorą matkę. W związku z trudną sytuacją materialną podejmuje dodatkową pracę zarobkową w: […]. W 1976 r. gospodarstwo rolne sprzedaje i wraz z matką przenosi się do Bielanki i zamieszkuje u swego brata Jarosława. Od kwietnia 1977 r. podejmuje pracę w Urzędzie Gminnym w Gorlicach na stanowisku referenta ds. dróg gminnych. 31 grudnia zwalnia się z pracy i wyjeżdża na Wasz teren (Sanok). Podczas pobytu na naszym terenie nie pozostawał w zainteresowaniu operacyjnym tut. Wydziału. Nie stwierdzono również, aby włączał się w działalność UTSK. W środowisku ludności łemkowskiej Bielanki uchodził za początkującego poetę, usiłującego pisać wiersze o życiu Łemków. Wierszy tych nie publikuje, udostępnia je jedynie do zapoznania i oceny wąskiej grupie osób zaufanych. Nie stwierdzono także, aby udzielał się w prowadzeniu zespołu „Łemkowyna”, gdyż w momencie [jego] przyjazdu na nasz teren zespół ten praktycznie nie istnieje. […]
mjr Bogdan Kasprzyk
_____________
2 травня 1979, Коросно – Заява поручника А. Жерлака з ІІІ відділу Воєвідської управи Служби безпеки в Коросні на дозвіл підготувати вербування Петра Троханoвського в таємні співробітники (поль.: TW) СБ Польської Народної Республіки.
Tajne specjalnego znaczenia
Wniosek o opracowanie kandydata na tajnego współpracownika
Po przeanalizowaniu materiałów operacyjnych postanowiłem opracować kandydata na TW ob.: Piotr Trochanowski […],
Uzasadnienie wytypowania kandydata na TW: w/wymieniony z racji pracy zawodowej i społecznej utrzymuje kontakty w środowisku ukraińskim na terenie Sanoka i okolic, a także w środowiskach łemkowskich na terenie województw krośnieńskiego i nowosądeckiego. Z tych racji ma możliwości zdobywania interesujących nas informacji w ochranianych środowiskach.
Sposób opracowania: kandydat zostanie opracowany w wyniku przeprowadzenia wywiadów środowiskowych, a także wykorzysta się w tym zakresie możliwości tajnych współpracowników ps. „Wierny”, „Kacper” i częściowo „Stanisława”. W miarę możliwości zostanie wykorzystana „W”.
por. A. Żerlak
[нерозбірливий підпис]
[…] 02.05.1979 r.
_____________
4 травня 1979, Коросно – Частини І–ІІІ індивідуальної анкети підготованої пор. А. Жерлаком з СБ у Коросні про П. Трохановського.
Tajne, specjalne znaczenie,
nr ewidencyjny 2728
Kwestionariusz TW
Część І
Personalia tajnego współpracownika
1. Nazwisko: Trochanowski, imię: Piotr. […]
13. Miejsca pracy, zajmowane stanowisko […]: parafia prawosławna w Sanoku – kościelny (diak). […]
23. Pobyt za granicą: Szwecja pobyt turystyczny 19.06.1975–29.11.1975, Szwecja pobyt turystyczny 15.07.1976–30.11.1976.
24. Znajomość języków obcych: rosyjski, ukraiński.
25. Zainteresowania osobiste: kandydat pasjonuje się śpiewem, muzyką, pisaniem wierszy i w tym kierunku posiada wrodzone uzdolnienia.
26. Walory osobiste i cechy ujemne: kandydat prezentuje wyżej jak średni poziom intelektualny, zdradza oczytanie i dość dobrą znajomość zwłaszcza problemów historii i kultury, potrafi wyciągać w miarę obiektywne wnioski co do określonych zjawisk. Jest usposobienia spokojnego. Nie stwierdzono u niego trudności w nawiązywaniu kontaktów.
27. Czy kandydat był opracowywany bądź rozpracowywany: nie był.
28. Czy i kiedy współpracował z organami wywiadu lub kontrwywiadu (naszymi lub obcymi): nie współpracował.
29. Karalność: (art. KK., wyrok, nr akt sądowych): nie karany; a) wyniki sprawdzeń: w Biurze (Wydział) „C”: nie figuruje, w kartotece MO: —
30. Ocena osobistego zetknięcia się z kandydatem do pozyskania: kandydat w czasie pierwszej z nim rozmowy nie zdradzał zbytniego zdenerwowania czy też zdziwienia jej przebiegiem. Na zadawane pytania starał się odpowiadać wyczerpująco. Z jego wypowiedzi wynikało, iż jest on lojalnym obywatelem i z tych pozycji potrafi wyciągać w miarę słuszne wnioski co do aktualnych problemów dotyczących mniejszości ukraińsko-łemkowskiej w Polsce.
Żerlak
Część II
Uzasadnienie pozyskania do współpracy
Po przeanalizowaniu informacji w części I – postanowiłem pozyskać do współpracy wytypowanego kandydata.
Cel pozyskania: celem pozyskania jest zabezpieczenie dopływu informacji ze środowiska ukraińskiego z terenu Sanoka, skupionego wokół tamtejszej cerkwi prawosławnej, a także w pewnej mierze rozpoznawania postaw i działalności osób narodowości łemkowskiej i kontaktów ich z osobami tej narodowości zamieszkałymi na terenie województwa nowosądeckiego.
2. Operacyjne możliwości kandydata: kandydat z racji pracy zawodowej i częściowo społecznej utrzymuje dość szerokie kontakty w środowisku ukraińskim na terenie Sanoka i okolic, a także w środowiskach łemkowskich na terenie województwa krośnieńskiego i nowosądeckiego. Z racji utrzymywania tych kontaktów jest w stanie informować nas co do postaw i działalności osób pozostających w naszym zainteresowaniu.
3. Motywy pozyskania: biorąc pod uwagę lojalność kandydata jako obywatela, jego krytyczny stosunek (jako separatysty łemkowskiego) do przejawów nacjonalizmu ukraińskiego, które jego zdaniem przynoszą jedynie szkodę interesom obu tych grup etnicznych – motywem pozyskania go do współpracy będzie współodpowiedzialność za bezpieczeństwo, ład i porządek.
4. Sposób realizacji pozyskania: w związku z tym, że kandydat ostatnio ubiega się o zezwolenie na wyjazd czasowy do Szwecji zostanie z nim przeprowadzona rozmowa w Referacie Paszportów w Sanoku na temat tego wyjazdu, a następnie biorąc ją za punkt wyjścia rozmowę skieruje się na tematy nas interesujące. W momencie upewnienia się co do zgodności kandydata z naszym punktem widzenia w odniesieniu do tych spraw zaproponowana mu zostanie współpraca.
Żerlak
Uwagi i podpis zatwierdzającego: kandydat ma możliwości w zakresie interesujących nas informacji, ponieważ posiada zaufanie i autorytet w ochranianym przez nas środowisku ukraińskim. Pozyskanie wydaje się być celowe z uwagi na potrzebę posiadania źródeł informacji na tym kierunku.
[нерозбірливий підпис]
12.07.1979 r.
Część III
Rezultat pozyskania
W dniu 27.07.1979 r. w Referacie Paszportów w Sanoku przeprowadziłem rozmowę werbunkową z wytypowanym kandydatem, w wyniku której:
1. Potwierdziłem cel pozyskania do współpracy: potwierdzono, że kandydat posiada pewne możliwości w zakresie informowania nas na temat określonych sytuacji w środowisku ukraińskim i łemkowskim na naszym terenie.
2. Uzyskałem w czasie rozmowy następujące informacje: dotyczą one sytuacji w środowisku ukraińskim skupionym wokół sanockiej cerkwi prawosławnej, a także postaw niektórych osób z kręgu młodzieży ukraińskiej.
3. Forma zaangażowania do współpracy (zobowiązanie, pseudonim): pobrano zobowiązanie pisemne dot. udzielania pomocy organom SB. […]
4. Omówiono z tajnym współpracownikiem sposób nagłego nawiązywania kontaktu, który jest następujący: TW ze mną nawiąże kontakt korespondencyjnie albo telefonicznie. W przypadku zawrotnej potrzeby ja powiadomię TW także korespondencyjnie lub telefonicznie lub bym czekał na niego na drodze jego powrotu z pracy (w miejscu gwarantującym konspirację) i wówczas zostanie umówione z nim spot-kanie.
5. Krótko opisać omówione z tajnym współpracownikiem warunki współpracy: biorąc pod uwagę podstawę pozyskania dopiero po pewnym okresie współpracy, będę starać się go związać z naszą służbą w wyniku oddziaływania materialnego.
6. Wymienić lokal kontaktowy, na którym będą odbywane spotkania: /—/
7. Biorąc powyższe pod uwagę proszę o zatwierdzenie w/w jako tajnego współpracownika i zarejestrowanie w ewidencji.
por. A. Żerlak
8. Po zapoznaniu się z całością materiału (po odbyciu kontrolnego spotkania) pozyskanie do współpracy stwierdzam.
Naczelnik Wydziału III KWMO
w Krośnie
[нерозбірливий підпис] […]
[…]
_____________
12 липня 1979, Коросно – Службова записка пор. А. Жерлака з розмови про залучення П. Трохановського в таємні співробітники СБ.
[…]
Pretekstem do przeprowadzenia rozmowy z kandydatem był fakt ubiegania się przez niego o wydanie mu paszportu na wyjazd czasowy do Szwecji. W związku z tym rozmowę przeprowadzono w pomieszczeniach Referatu Paszportów w Sanoku przy zachowaniu zasad konspiracji. Na wstępie rozmowy zapytałem o motywy skłaniające go do wyjazdów na teren Szwecji. W odpowiedzi kandydat oświadczył, że celem jego jest chęć podjęcia tam pracy i w wyniku tego poprawienie sobie sytuacji materialnej, w jakiej obecnie się znajduje. […] Pobyt jego tam trwałby ok. 2 m-cy.
Kandydat nie wie jeszcze dokładnie, w jakim okresie mógłby wyjechać. Stwierdził, że początkiem września mają się odbyć uroczystości w sanockiej cerkwi prawosławnej, w których ma uczestniczyć metropolita. On musiałby w tych uroczystościach uczestniczyć. Dlatego też jeżeli otrzyma paszport ze znacznym opóźnieniem, to będzie mógł wyjechać dopiero po w/wymienionych uroczystościach, tj. w m-cu wrześniu.
W dalszej części rozmowy zakomunikowałem kandydatowi, iż korzystając z okazji chciałbym z nim porozmawiać w sposób poufny trochę szerzej na tematy interesujące nas obu. Rozmówca wyraził na to zgodę. W związku z tym rozmowę skierowałem na tematy dotyczące sytuacji życiowych oraz środowiska, w którym on przebywa. Mówiąc o nich kandydat oświadczył, że na teren Sanoka przybył za namową ks. Dubеca, który chciał, by on zastąpił w obowiązkach chorego Marczaka i podniósł na pewien poziom chór cerkiewny w sanockiej cerkwi prawosławnej. W planach perspektywicznych widział on także wyświęcenie kandydata i objęcie przez niego którejś z okolicznych parafii prawosławnych.
W toku współpracy zawodowej zetknął się kilkakrotnie z krytycznymi wymówkami tak ze strony Komitetu Cerkiewnego, jak i ze strony samego ks. Dubeca o lansowanie separatyzmu łemkowskiego. Uwagi ze strony ks. Dubeca dotyczyły także strony dyscyplinarnej kandydata (spóźnianie się do pracy itp.). […] Z racji swego zamiłowania i pewnych zdolności w tym kierunku kandydat był wciągany w środowisko UTSK w Sanoku i Mokrem. Jego zdaniem z młodzieżą w tych kołach można poprowadzić pracę kulturalną, jednak potrzeba do tego energicznego organizatora. Niektórzy liczyli w tym na niego, jednak on z racji obowiązków zawodowych i obecnie rodzinnych nie chciałby angażować się na tym odcinku.
Przechodząc do omówienia sprawy nacjonalizmu ukraińskiego naświetliłem kandydatowi, ile i jakie szkody mogą przynosić takie postawy. Podtrzymując temat kandydat stwierdził, że zarówno on, jak i członkowie jego rodziny, zawsze byli przeciwni takim postawom. Czują się jednak mocno przywiązani do swojej narodowości, a zwłaszcza do jej kultury i w związku z tym często byli podejrzewani o działalność nacjonalistyczną. Kontynuując dalej temat stwierdziłem, że żeby zwalczać działalność nacjonalistyczną ukraińską, która jest tak szkodliwa dla normalnego egzystowania także tej narodowości, musimy bazować na obiektywnych informacjach na temat pewnych zjawisk z nią związanych. W związku z tym oczekujemy, że on jako osoba lojalna, będzie w stanie w tym nam pomóc. Kandydat wyraził na to zgodę z pewnymi obiekcjami, że nie chciałby szkodzić osobom, z którymi być może będzie w przyszłości dość mocno związany czy też nie chciałby, by tę sprawę traktowano jako przekupienie go. Może jedynie pomóc nam jako prawy i lojalny obywatel. Z pewnymi oporami psychicznymi napisał on także zobowiązanie. Biorąc pod uwagę w/w opory w zobowiązaniu nie proponowałem mu określenia swojego pseudonimu.
Uwagi własne: w czasie rozmowy z kandydatem stwierdziłem, że jest on osobą dość rozmowną, potrafiącą obiektywnie oceniać i wyciągać właściwe wnioski. Czuje się on jednak stremowany w czasie kontaktów z pracownikami naszej służby i jego napięcie psychiczne trzeba rozładowywać rozmową na luźne tematy. Odpowiada mu forma dyskusyjna, prowadzenie rozmowy i uzyskiwanie od niego informacji. Zdradza on dość prawidłowy stosunek do problemów politycznych na odcinku narodowościowym. Z uwagi na to, że zadeklarował on swoje usługi dla naszej służby z pewnymi oporami psychicznymi, proponuję, by rejestrować go jako TW po upewnieniu się co do jego lojalności do nas po powrocie ze Szwecji.
Opracował: por. A. Żerlak
Продовження в наступному номері «НС».
