Підготував Богдан Гук ■ ІСТОРІЯ ■ 2008-12-31
під час депортації вірних східних обрядів
Рухомі й нерухомі об’єкти сакрального мистецтва в договорі від 9 вересня 1944 р., укладеним між Польським комітетом національного визволення та урядом Української Радянської Соціалістичної Республіки про обмін населенням залишилися поза увагою його авторів і підписувачів. Це не випадково. Тодішні історичні обставини свідчать про те, що Українська греко католицька церква була одним зі “значимо відсутніх” елементів цього договору, якого ні ПКНВ, ні уряд УРСР без порозуміння з Апостольською Столицею не мали права вирішувати. Однак вони стояли перед великим шансом: при допомозі доконаних фактів охопити УГКЦ практичним впливом результатів договору. Підписувачі договору від 9 березня могли напередодні його укладення уявляти таку ситуацію: у Польщі залишаються об’єкти позбавлені вірних та ієрархів, а в УРСР будуть вірні та ієрархи позбавлені своїх святинь.
На зламі 1944-45 рр. доля сакральних об’єктів у Краківському, Люблинському та Ряшівському воєвідствах післявоєнної Польщі не була вирішена жодним способом. Правда, існували довоєнні закони та договори, які могли реґулювали статус греко католицьких святинь, проте для їх використання потрібна була добра воля державної влади. Таким чином, як виявилося вже на початку 1945 р., тільки розуміння окремими державними службовцями потреби зберігати архітектурні пам’ятки могло позитивно вплинути на стан святинь. Пропонована увазі читачів документальна публікація відноситься до діяльності на цьому полі одного з них – інж. Богдана Третера (1886 – 1945), реставратора архітектурних пам’яток, працівника Відділу культури Воєвідського управління в Кракові.
ДОКУМЕНТИ
1
30 квітня 1945, Краків – Лист воєвідського реставратора пам’яток архітектури у Кракові Богдана Третера до Горлицького повітового староства у справі збереження церков
[a] Kraków, dnia 30 kwietnia 1945 r.
Dotyczy: ochrona cerkwi
greckokat[olickich]
L.1/d/12/45
Do
Starostwa Powiatowego
Referat Kultury i Sztuki w Gorlicach
W związku z rozpoczętą akcją przesiedlenia ludności łemkowskiej z terenów powiatów Jasło, Gorlice, Nowy Sącz do ZSRR, w trosce o los licznych zabytkowych i artystycznych cerkwi greckokat[olickich] Urząd Wojewódzki Krakowski Wydział Kultury i Sztuki prosi o zorganizowanie odpowiedniej akcji zabezpieczającej te zabytki przed zniszczeniem względnie wyrabowaniem.
Należy porozumieć się w tej sprawie z duchowieństwem obu obrządków oraz inspektorem powiatowym osadnictwa wiejskiego Państwowego Urzędu repatriacyjnego, którzy otrzymali w tej sprawie okólnik od Dyrekcji w Krakowie.
Do akcji należy – gdy potrzeba – użyć Milicji Obyw[atelskiej]. Ochronie podlegają też zabytki przyrody, znajdujące się w najbliższym otoczeniu zabytku architektury.
Szczegółowe sprawozdanie o stanie cerkwi i przebiegu wszczętej akcji itp. należy bezzwłocznie nadesłać do Wydziału Kultury i Sztuki w Urzędzie Wojewódzkim Krakowskim. W sprawozdaniu proszę podać także informacje co do stanu zabytków budownictwa ludowego świeckiego charakteru oraz zabytków sztuki ruchomych i o losie zbiorów etnograficznych i [ich] zabezpieczenia itd.
Wszelkie zmiany w stanie zabytków, ich przejęciu itd. wymagają zgody Konserwatora Wojewódzkiego w Wydziale Kultury i Sztuki jako podpadającego pod paragrafy ustawy o ochronie zabytków /Dz.U. RP nr 29, poz. 265, z dnia 6 marca 1928 [r.].
W załączeniu Wydział Kultury i Sztuki przesyła spis (niekompletny) zabytkowych względnie ważnych cerkwi i kaplic gr[ecko]kat[olickich] na terenie powiatu.
Urząd Wojewódzki – Wydział Kultury i Sztuki podaje dodatkowo do wiadomości, że w myśl układu pomiędzy PKWN a Rządem ZSRR dotyczącym ewakuacji obywateli polskich z terytorium ZSRR i ludności ukraińskiej z terytorium Polski, zawartego w Lublinie dnia 9 września 1944 r., art. 9, punkt 4d nie zezwala się na wywóz dzieł sztuki starożytności jeżeli jedne lub drugie stanowią kolekcję lub też w oddzielnych egzemplarzach, o ile nie stanowią własności rodzinnej ewakuowanego.
Wydział Kultury i Sztuki prosi uprzejmie poza tym o możliwie jak najszybsze poinformowanie, w jakim stadium znajduje się obecnie ewakuacja ludności łemkowskiej w powiecie i czy i które z cerkwi zostały przez ewakuowanych ogołocone z urządzenia oraz które przedmioty uległy wywozowi?
Wydział Kultury i Sztuki przesyła w odpisie otrzymane w ostatniej chwili pisma z powiatu nowosądeckiego od tamt[ejszego] refer[enta] kultury i sztuki ob. Zieniewicza, zawiadamiające o uzyskaniu zgody Pełnomocnika Rządu Ukraińskiego w Nowym Sączu co do wywozu dzieł sztuki z cerkwi łemkowskiej w myśl układu cytowanego wyżej. Urządzenie cerkwi na podstawie tego porozumienia pozostaje na miejscu.
Wydział Kultury i Sztuki prosi o zastosowanie podobnego postępowania przez Starostwa powiatowe w Gorlicach i Jaśle.
Ze względu na wakujące stanowisko referenta powiatowego kultury i sztuki w Jaśle i z uwagi na natychmiastową konieczność ratowania zabytków cerkiewnych oraz dworów i pałaców – Wydział Kultury i Sztuki proponuje – w celu szybkiego przeprowadzenia akcji – porozumienie się z referentem powiat[owym] w Gorlicach ob. Henrykiem Cieślą.
W razie trudności porozumienia się z Delegatem Rządu Ukraińskiego Wydział Kultury i Sztuki prosi o nawiązanie kontaktu z referentem powiatowym w Nowym Sączu ob. Zieniewiczem, który znając doskonale język rosyjski, udzieli odpowiednich informacji w sprawie porozumiewania się z przedstawicielami Rządu Ukraińskiego.
Za Wojewodę
Naczelnik Wydziału
/inż. B[ogdan] Treter/b
1 załącznik c
Ориґінал, машинопис.
Горлицьке повітове староство 1945-1950.
Державний архів у Ряшеві (далі: ДАР), sygn. 82, k. 123-124.
a Державний герб. Під ним поздовжній штамп Воєвідського управління Краківського реферату культури й мистецтва.
b Підпис власноручний.
c Анекс: див. документ № 2.
2
Список греко католицьких церков у Горлицькому повіті
Wykaz cerkwi zabytkowych grec[ko]kat[olickich] w powiecie gorlickim1
1. Banica – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drewn[iana] z r[oku] 1797
2. Bartne – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana] z r[oku] 1842
3. Bielicznaa – сerkiew św. Michała Archanioła mur[owana] z r[oku] 1792
4. Bieliczna – kapliczka mur[owana] przydrożna
5. Bielanka – cerkiew Pokr[owy] N[ajświętszej B[ogurodzicy] drewn[iana] par[afialna] z r[oku] 1773
6. Brunary Wyżne – cerkiew drewn[iana] z r[oku] 1881 zarej[estrowana] jako zabytek orzeczeniem nr 190 z dnia 10 IV 1939 [r.]
7. Czarna – cerkiew św. Dymitra drewn[iana] fil[ialna] z r[oku] 1823
8. Czarne – cerkiew św. Dymitra drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1764
9. Czertyżne – cerkiew drew[niana] fil[ialna] z r[oku] 1791
10. Długie – сerkiew św. Dymitra drew[niana] fil[ialna] z r[oku] 1898
11. Doliny – cerkiew Nar[odzenia] M[atki] B[oskiej] drew[niana] fil[ialna] (par[afia] Szymbark)
12. Hańczowa – cerkiew św. Pokrowy drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1871
13. Izby – cerkiew mur[owana] par[afialna] z r[oku] 1886 [b]
14. Klimkówka – cerkiew Zaśn[ięcia] M[atki] B[oskiej] drew[niana] z r[oku] 1758 (zachowane tylko prezbiterium jako kaplica cmentarna)
15. cKlimkówka – cerkiew Zaśn[ięcia] M[atki] B[oskiej] mur[owana] z r[oku] 1914
16. Konieczna – cerkiew św. Wasyla drew[niana] fil[ia] par[afii] Żdynia
17. Krzywe – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana] z r[oku] 1924
18. Kunkowa – cerkiew św. Łukasza drew[niana] fil[ia] par[afii] Leszczyny z r[oku] 1868
19. Kwiatoń – cerkiew św. Paraskewi drew[niana] fil[ia] par[afii] Uście Ruskie z r[oku] 1811
20. Małastów – cerkiew ss. Kosmy i Damiana ddrew[niana] z r[oku] 1908d
21. Męcina Wielka – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1807
22. Nieznajowa – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana]fil[ialna] z r[oku] 1792
23. Nowa Wieś – cerkiew Nar[odzenia] M[atki] B[oskiej] drew[niana] par[afialna] z 1795 r[oku]
24. Nowica – cerkiew św. Paraskewi drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1843
25. Nowica – cerkiew Usp[ienia] M[atki] B[oskiej] drew[niana] z r[oku] 1889
26. Nowica – krzyż przydrożny
27. Nowica – figura Chrystusa Ukrzyżowanego [e]
28. Pętna – cerkiew drew[niana] fil[ia] par[afii] Małastów z r[oku] 1700 i carskie wrota barok[owe], malowidła bizantyjskie, ołtarz sw. Mikołaja z r[oku] 1700
29. Przysłup – cerkiew św. Michała Archanioła drew[niana] fil[ialna] z r[oku] 1756
30. Radocyna – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1896
31. Regetów Wyżny – cerkiew św. Michała drew[niana] i paraf[ialna]
32. Ropica Ruska – cerkiew św. Michała drew[niana] z r[oku] 1819
33. Ropki – сerkiew Nar[odzenia] M[atki] B[oskiej] drew[niana] fil[ialna] z r[oku] 1801
34. Rozdziele – cerkiew mur[owana] Nar[odzenia] M[atki] B[oskiej] z r[oku] 1786
35. Rychwałdf – cerkiew św. Pokrowy drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1656
36. Świrtne – cerkiew ss. Kosmy i Damiana drew[niana] fil[ialna] z r[oku] 1837
37. Smerekowiecg – cerkiew św. Michała A[rchanioła] mur[owana] par[afilana] z r[oku] 1818
38. Stawisza – cerkiew św. Dymitra drew[niana] z r[oku] 1818
39. Śnietnicah – cerkiew św. Dymitra drew[niana] z r[oku] 1755
40. Uście Ruskie – cerkiew św. Paraskewi drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1786/zbud[owana] przez Stanisława Króla/Bazylego Kowalczyka; reszty ołtarza z 17. w.; krzyż z płaskorzeźbami Popowicza z r[oku] 1707, 2 obrazy z 18. w. św. Jan i św. Joachim z św. Anną; stare tabernakulum rokok[owe], stare księgi liturgiczne
41 Zdynia – cerkiew św. Pokrowy drew[niana] par[afialna] z r[oku] 1795
Ориґінал, машинопис.
Горлицьке повітове староство 19451950.
ДАР – Відділ у Сколошині, sygn. 82, k. 167.
1 Список імовірно додано як анекс № 1 до листа голови Відділу культури й мистецтва Воєвідського управління в Кракові Богдана Третера до повітового старости в Горлицях від 30 квітня 1945 р. (див. документ № 1).
a В ориґіналі тут і нижче Bieliczka. На полях з лівого боку дописка олівцем Bieliczna.
b Дописано від руки Nieużywana! Далі два нерозбірливі скорочення.
c На полях з лівого боку дописано від руки prawosł.
d-d Перекреслене олівцем, вище дописано mur. 1806.
e Дописано від руки mur z 1916.
f В ориґіналі Rychwałt.
g В ориґіналі Smerekowice. Вище сліди виправляння назви: після літери “i” дописано олівцем літеру “e” та перекреслено літеру “e”.
h На полях з лівого боку дописано від руки prawosł.
“Наше слово” №1, 4 cічня 2009 року {moscomment}
